De rol van Sociale Media
Twitter bant het account van president Trump, voorgoed. De rol van sociale media in de polarisatie van onze samenleving is een hot item. Wat is er aan de hand? Is naar Facebook en Twitter wijzen als schuldige terecht? Die vraag werd in een bijzonder boeiende De Afspraak op Vrijdag gesteld aan Bart Kerremans.
Over fictie en realiteit
Als ik gastcolleges geef bij London Business School, laat ik die starten met een 2035 journaal vanuit de echte BBC studio. Ik mocht het scenario schrijven en dat is lichtjes over de top. Dacht ik.
‘Een Spacex ruimteschip naar Mars stopt op de maan om een dronken passagier te droppen, de Maladiven zijn een onderwater attractiepark geworden, in Californië is een robot tot gouverneur verkozen, Mark Zuckerberg is veroordeeld tot 20 jaar gevangenis en het Twitter account van POTUS Trump jr is voorgoed afgesloten.’
Soms haalt de realiteit de fictie heel snel in blijkbaar.
Over disrupting Democracy
In De Afspraak op Vrijdag hoorde ik politocoloog en Amerika kenner Bart Kerremans zeggen dat ‘hij niet zo thuis is in de sociale media’ op de vraag of die al dan niet een grote rol hebben gespeeld in de toenemende polarisering van de politiek. Meneer Kerremans is een baken in een woelige zee, maar hij kent dus weinig van de stromingen onder het oppervlak. Het antwoord is: ja, sociale media speelden een grote rol en al zeker in Amerika. De hamvraag is echter deze: zijn ze schuldig? Neen.
In 2018 zat ik met Alexander Nix urenlang te wachten in de backstage van het ABN-Amro tennistoernooi in Rotterdam. We zouden er niet tennissen tegen elkaar maar wel elk een keynote geven over big data en AI. Alexander Nix was toen nog de CEO van Cambridge Analytica dat we kennen van het 2018 Facebook schandaal en Social Dilemma op Netflix. Tussen de dry-run en ons optreden hadden we uren de tijd om met elkaar te babbelen. Het werd een ontluisterend gesprek met een intrigerende persoonlijkheid, die er op dat ogenblik prat op ging dat hij Trump had laten winnen in 2016. Ik werd meegesleurd in zijn fascinerende en opvallend wetenschappelijk verhaal, maar tegelijkertijd groeide het besef dat dit niet goed zou aflopen voor de democratie. Ik zei hem: “So you have disrupted democracy, zoals Uber de taxi business” Hij bevestigde dat die middag, op het podium, voor 3000 verbaasde Nederlandse ondernemers. Als iemand eraan zou twijfelen, niet de algoritmes van Facebook (zowat de Heilige Graal in de politiek dezer dagen) hielpen Trump verkozen worden, maar wel het slimme gebruik ervan.
Ik schreef er in 2018 een paar opiniestukken over en ook in mijn boek Managers The Day After Tomorrow, probeerde ik te waarschuwen dat de democratie niet zou overleven als we niet dringend het functioneren ervan zouden aanpassen aan de wereld van big data, algoritmes, AI en sociale media. Die zijn er en kunnen gebruikt en dus misbruikt worden. De nieuwe digitale wereld ontsnapt immers aan de geschreven en ongeschreven regels uit de oude analoge wereld. Wie slim is, zoals Alexander Nix, kan daar lachend zijn voordeel mee doen, schreef ik.
Over winnaars en verliezers
In De Afspraak verwees Bart De Wever volkomen terecht naar de kloof tussen ‘zij die door de uitdagingen van de veranderende maatschappij denken te kunnen winnen’ en ‘zij die veel te verliezen hebben’ en dat de sociale media die laatste groep eindelijk een stem heeft gegeven. Dat klopt als een etterende vinger. Ik vergeet soms ook in al mijn enthousiasme en vanuit mijn heerlijke wereldje, wat ik geleerd heb toen in ruim 6 jaar fabrieken lang aanstuurde in Zele en Sint-Niklaas. Onze technologische snufjes, onze kleding, onze schoenen, onze auto’s worden gemaakt door echte mensen die in de echte wereld staan en die effectief veel te verliezen hebben en (ik was er MD tussen 2003 en 2009) geen stem hadden. Die hebben ze nu wel.
Wat men in het debat tot mijn verbazing vergat te vermelden is dat je op de sociale media die ontevredenheid ook slim kan voeden en dat die daarna onstuitbaar gaat kankeren, wat een mooie voedingsbodem kan zijn voor partijen die daarop inspelen.
Over spelregels en burgeroorlogen
In de oude wereld hebben we spelregels die het ‘democratisch spel’ laten functioneren. Zonder die regels, die an sich vaak weinig ‘democratisch’ zijn, vreet de democratie zichzelf op, dat wist Socrates al. De vrije meningsuiting bijvoorbeeld, kan niet absoluut zijn.
De democratie is een dynamisch spanningsveld tussen wetgevende en uitvoerende macht, de regering en de oppositie, de samenstelling van de meerderheid, de pers…
Wat we nu al 15 jaar zien, is dat onze beleidsvoerders de sociale media beschouwen als een ongevaarlijke virtuele wereld, als ze er al überhaupt oog voor hebben trouwens, waar geen spelregels hoeven te bestaan en waar dus werkelijk alles mag onder het mom van het democratische recht op vrije meningsuiting. Er worden daar ongestraft burgeroorlogen uitgevochten en we noemen ze lacherig ‘flamewars’ in plaats van wat ze echt zijn: genadeloze lynchpartijen. We kijken ernaar en trekken onze schouders op. Tot ze ineens ‘overslaan’ naar de echte wereld en we wakker worden, zoals bijvoorbeeld op 6 januari 2021, wanneer een bende opgejutte ontevredenen het Capitool bestormen omdat de grote leider hen dat gevraagd had. In elke revolutie wordt een deel van de bevolking opgejut en gebruikt. Dat is niets nieuws. We zagen tot onze ontsteltenis ineens dat de grens tussen de online en de offline wereld onbestaande is en dat virtuele burgeroorlogen dus gewoon echt zijn. De bestorming van het Capitool was slechts een flauwe voorbode. Een signaal.
Over Facebook en algoritmes
Zijn de Facebook algoritmes dan de oorzaak? Ja. Is Facebook de schuldige? Neen. Kan Facebook de oplossing aanreiken? Ten dele. Moeten we de algoritmes transparant maken? Dat is niet de oplossing, we moeten begrijpen wanneer algoritmes ‘beloond’ worden. Met andere woorden, wat is hun doel? In het geval van Facebook is dat eenvoudig: het beste marketing netwerk ter wereld bouwen. Punt.
Facebook is een geweldige marketing machine waarin de gebruikers het product zijn die door steeds slimmer wordende algoritmes in groepjes verdeeld worden om die dan aan adverteerders te verkopen. 80 miljoen bedrijven hebben een Facebook pagina en ruim 87% van de Amerikaanse marketeers gebruikt Facebook als instrument en Europa volgt.
Adverteerders sporen graag latente emoties op, versterken die daarna tot goesting om dan liefst precies te weten wanneer en hoe welk product die goesting het beste bevredigen kan. De Facebook algoritmes doen dat allemaal met 2,99 miljard mensen wereldwijd. Door mensen samen te laten hokken in echo kamers, versterken ze elkaars goestinkjes en zijn ze makkelijker te verkopen. Politieke campagnes draaien rond slimme marketing en dus heeft de politiek de beste marketing machine genaamd Facebook al snel ontdekt.
De eerste politieke campagne die de kracht van sociale media begreep was trouwens die van Obama in 2008, toen de sociale media nog heel pril waren. Cambridge Analytica begreep de Facebook algoritmes beter dan wie ook en staken over naar The Dark Side.
Over goesting en Stranger Things
Goesting is een basisemotie uit ons krokodillenbrein dat, zoals we weten als we Kahneman lezen, ons trage rationeel denkende brein meestal te snel af is. Wat Alexander Nix goed begreep is dat naast goesting ook het gevaarlijke angst en agressie basisemoties zijn van ons krokodillenbrein en dat die perfect inzetbaar zijn om kiezers te winnen. Hij wist dat de Facebook algoritmes ook deze emoties zouden opsporen en versterken, want algoritmes zijn slim maar o zo makkelijk te misbruiken. Het enige wat hij moest doen was angst voeden en een vijand bedenken. De angst werd “het verliezen van de verworvenheden” en de vijand “het establishment”. De waarheid deed er niet langer toe. Zodra twee mensen het geloven gaat het vliegwiel draaien en vervolgens doen de algoritmes hun werk. Eens de kanker gezaaid, woekert die gewoon verder zoals het Upside Down in Stranger Things.
Trump eindigde zijn (voorlopig?) laatste officiële toespraak niet zomaar met een dreigende verwijzing naar een strijd die pas begonnen is en ik vrees dat hij gelijk heeft. Zijn account afsluiten komt te laat, het monster met vele tentakels komt nu pas naar de oppervlakte. De orkaan aan complot theorieën over ‘het establishment’ raast op de sociale media als nooit tevoren.
Het probleem
Even kort samenvatten.
We zijn bange, agressieve en hongerige krokodillen die als losgeslagen outlaws in het digitale wilde en wetteloze westen van de sociale media ons ding kunnen doen en de beleidsmakers proberen dat nog steeds aan banden te leggen met de Middeleeuwse wetten uit het Oude Continent die ons niet deren en die ons dus alleen zelfzekerder en agressiever maken,
Hoe kunnen we democratie dan nog redden? Hoe kunnen we de dreigende burgeroorlogen nog stoppen?
Hoe we de democratie niet redden
We redden de democratie niet enkel door een visie te ontwikkelen. Tussen het nu en een betere toekomst staan te veel tijd, opofferingen, ons krokodillenbrein en de sociale media in de weg. Niet door de ontevredenen te kleineren, te veroordelen of te negeren, want dat versterkt enkel de angst en agressie. Niet door te bepalen wat fake news is en wat niet. Dat versterkt de polarisatie. Niet door de algoritmes van de sociale media aan te pakken. De polarisatie is immers niet de schuld van Facebook en co. Wel van hen die bewust de sociale media gebruiken om de angst en agressie te voeden.
Hoe we de democratie misschien toch kunnen redden
Wat moeten we dan wel?
Voor mij zijn er 3 ingrediënten:
Ten eerste moeten we dringend de spelregels schrijven van het democratische spel in een OMO sapiens wereld (online merged with offline). Net als in de oude wereld is dat een wankele balans tussen de vrijheid en het vrijwaren van die vrijheid door ze aan banden te leggen. Het evenwicht tussen de verschillende krachten die de analoge democratie maken, moeten we ook ‘maken’ in de nieuwe wereld. Big data en AI kunnen de mensheid helpen om tot augmented intelligence te komen om zo de ingewikkelde uitdagingen waarvoor we staan, zoals klimaat, migratie, globalisering,… aan te pakken.
Ten tweede hebben de linkse en de rechtse vleugel gelijk en mogen we niet blind zijn voor de mensen die zich bang voelen, voor wie het allemaal te snel gaat en die dreigen (veel) te verliezen, maar we mogen niet toelaten dat die angsten bewust versterkt worden om er stemmen mee te winnen.
Dus volg ik tot slot Bart Kerremans die wijst op de verpletterende verantwoordelijkheid van de politici om ethisch correct te blijven. Er moet een gedragscode komen.
Ik zou ethisch zijn willen aanvullen met: beste politici, wees medelevend, bescheiden integer, toon empathie en vergevingsgezind. Heb uw eigen mening, maar herontdek de kracht van het debat, de kracht van de kritische pers, het compromis en de gezonde nieuwsgierigheid naar de ander.
Tenslotte
Beste Meneer Zuckerberg, u bent blijkbaar niet de schuldige dat we in zeer woelige tijden terecht gekomen zijn en dat onze democratie onder druk staat, maar u kan wel de democratie redden door uw algoritmes in te zetten om nieuwsgierigheid aan te wakkeren, immers, enkel nieuwsgierigheid kan ons redden. En misschien blijft u dan uit de gevangenis.